Andrzejki – przywoływanie miłosnych zaklęć
Zobacz galerię
5 Zdjęć
Andrzejki – lanie wosku i inne wróżby.
Andrzejki to jedna z najpopularniejszych, dorocznych zabaw. Dedykowana głównie pannom oraz kawalerom, kiedyś była traktowana bardzo poważnie, a szereg zwyczajów związanych z tym wieczorem był ściśle przestrzegany. Jaka jest historia Andrzejek i jakie wróżby najczęściej były odczyniane? Które z nich przetrwały po dzień dzisiejszy?
Historia Andrzejek
Andrzejki, obchodzone w wigilię imienin św. Andrzeja (29.11) od wieków są dniem wróżb związanych z miłością i małżeństwem, ponieważ to właśnie ten święty patronował wróżbom matrymonialnym oraz pannom na wydaniu. Pierwsze wzmianki o andrzejkowych wróżbach pojawiają się w 1557 roku w sztuce Marcina Bielskiego pt. „Komedyja Justyna i Konstancyjej”, a brzmią tak:
„Nalejcie wosku na wodę,
Ujrzycie swoją przygodę,
Słychałam od swej macierze,
Że która mówi pacierze,
W wigiliją Jędrzeja Świętego
Ujrzy oblubieńca swego.”
Odważniejsi badacze sugerują, że tradycja Andrzejek sięga czasów starożytnej Grecji (wyspy Sporady) lub wywodzi się ze zwyczajów plemion starogermańskich.
Starogermański bóg płodności i miłości Freyer w towarzystwie boga Skirnira – swego wasala. Źródło il.: Wägner, Wilhelm. 1882. Nordisch-germanische Götter und Helden. Otto Spamer, Leipzig & Berlin. Page 199.
Wróżby andrzejkowe popularne były nie tylko w Polsce, ale również w innych krajach Europy Wschodniej, np. w Czechach, Rosji, na Ukrainie, Litwie, Węgrzech czy Białorusi, a także w Niemczech, niemieckiej części Szwajcarii i wyspach greckich.
Zwyczaje i zabawy andrzejkowe
Panny na wydaniu, bo to właśnie im dedykowany był andrzejkowy wieczór, gorliwie modliły się do św. Andrzeja, gdyż wedle wierzeń był on ich najlepszym orędownikiem i powiernikiem. Chciały w ten sposób poznać cechy przyszłego męża, takie jak np. imię, zawód, wygląd, charakter. Niektóre z wróżb miały na celu poznanie szans na odwzajemnioną miłość wybranka.
Konstanty Makowski, „Świąteczne wróżby” (1870)
Marzenia senne
Dużą wagę przywiązywano do snów, które tej szczególnej nocy nawiedzały młode panny. Aby uchronić się przed działaniami złych duchów, dziewczęta nacierały czosnkiem klamki, progi i parapety okienne, a niektóre, te bardziej bojaźliwe, brały czosnek do ust i połykały go tuż przed snem, gdy ciężko im było już walczyć z opadającymi powiekami.
Ognie św. Andrzeja
Zwyczaj praktykowany w południowo-wschodniej Polsce (głównie Rzeszowszczyzna), polegał na rozpalaniu ogniska przed domem, którego zadaniem było chronić go przed duchami i demonami. Często wzmacniano jego oczyszczające działanie święconym zielem lub pozostałościami po starej, wielkanocnej palmie.
Źródło il.: blog „Okropny. Kurnik czyli… jaja jak berety!”
Poletka/ogrody św. Andrzeja
Na ziemiach wschodnich (dzisiejsze tereny graniczące z Ukrainą i Białorusią), panny na wydaniu późnym wieczorem siały len, konopie oraz ziarna zbóż na dokładnie wybranych fragmentach pola lub w garnkach na ścieżce wiodącej do domu. Następnie zagrabiały ścieżkę męskimi spodniami, aby magiczne moce zwabiły do domu konkurenta. Zabiegi musiały być wykonywane w sekrecie, bez świadków. Skąpiono obecności nawet domowym zwierzętom. Czynnościom towarzyszyły również zaklęcia, np.:
Święty Andrzeju dobrodzieju,
Ja na Ciebie len (konopie) sieje.
Daj ty mi znać,
Z kim go będę rwać.
Palenie kłębuszków kądzieli
Inny zwyczaj nakazywał wybrać lekkie kłębuszki kądzieli, które miały symbolizować pannę i jej lubego, lub wybranka miłego jej sercu. Kłębuszki podpalano i patrzono, co się z nimi dzieje. Ulatujące w górę strzępki, które się połączą i spłoną razem – wróżyły dozgonną i szczęśliwą miłość.
Puszczanie igieł lub „łódeczek”
Jedną z popularnych wróżb było puszczanie na wodzie dwóch igieł lub „łódeczek”, zrobionych z łupiny orzecha włoskiego oraz małej świeczki. Z zapartym tchem śledzono ich ruchy: te, które się połączyły wróżyły pannie i jej wybrankowi pomyślność.
Zwierzęta
Pomocne we wróżeniu okazywały się także zwierzęta. Panny przygotowywały kulinarną przynętę (np. ziarno, kulki chleba, skwarki, kawałki mięsa lub kiełbasy), a następnie kładły w różnych miejscach w izbie. Wpuszczano do środka koguta, psa lub kota: kolejność, w jakiej zwierzaki chwytały przygotowane przynęty świadczyła o tym, która z panien pierwsza wyda się za mąż.
Z pozostałych, ciekawych wróżb warto wymienić liczenie kołków w płocie, czemu towarzyszyła wyliczanka „kawaler, wdowiec” – przy ostatnim z kołków, panny dowiadywały się, jakiego stanu będzie ich przyszły mąż.
Trzeba pamiętać, że niegdyś andrzejkowe wróżby traktowano bardzo poważnie i mogły je odprawiać jedynie panny na wydaniu. Czas listopada i grudnia był czasem przełomu nowego i starego roku liturgicznego, a także czasem zmiany pory roku, w związku z czym uważano go za magiczny. Wierzono, że zstępujące wtedy na ziemię duchy pomogą w odchyleniu rąbka miłosnej tajemnicy i zdradzą pewne sekrety, dotyczące zamążpójścia.
Henryk Siemiradzki, „Noc Andrzeja” (1867)
Współcześnie
Do zwyczajów, które z dawien dawna przeszły do współczesności należy wymienić przede wszystkim trzy:
– lanie wosku – najpopularniejsza wróżba andrzejkowa, polegająca na przelewaniu roztopionego wosku ze świecy przez dziurkę od starego klucza; otrzymany kształt należy odczytać na ścianie tak, by rzucał cień, a następnie zinterpretować w należyty sposób, pomagający zidentyfikować jedną z cech przyszłego męża,
– wyścig butów – buty (zdjęte koniecznie z lewej nogi), ustawiane są w rzędzie, a ostatni z nich jest przesuwany na początek aż do momentu, w którym jeden z butów pierwszy znajdzie się za progiem – zwiastuje to jego właścicielce rychłe zamążpójście,
– karteczki z imionami męskimi – ten zwyczaj polega na wypisaniu kilku lub kilkunastu imion męskich na osobnych karteczkach i włożeniu ich pod poduszkę; nad ranem, panna losuje jedną z karteczek, a zapisane na niej imię będzie należeć do jej przyszłego męża; zabawa ta ewoluowała i na wieczorach andrzejkowych wypisuje się na dużym sercu różne męskie imiona, a panny podchodzą, przebijając serce szpilką – imię, przy którym się wbije będzie imieniem jej przyszłego wybranka.
Michał Elwiro Andriolli, „Noc św. Andrzeja” (data nieznana). Źródło il.: blog „Sztuka życia. Krótka przerwa w codzienności. Elegantia.pl”
Przysłowia
Andrzejki – wiąże się z nimi wiele przysłów. My podajemy kilka z nich:
- „W noc świętego Andrzeja, pannom z wróżby nadzieja…”
- „Noc Andrzeja świętego, przywiezie narzeczonego…”
- „Na święty Jędrzej szukają baby przędzy”
Katarzynki
Andrzejki, które zarezerwowane są raczej dla kobiet/dziewcząt, mają swojego odpowiednika dla panów – Katarzynki (24.11). Św. Katarzyna opiekowała się cnotliwymi kawalerami, więc wierzono, że w noc z 24 na 25 listopada za jej orędownictwem, chłopakowi mogła ukazać się we śnie upragniona dziewczyna. Przygotowania do tej nocy były szczególne. Kawaler musiał po wieczornej kąpieli wytrzeć się dziewczęcą koszulą lub włożyć pod prześcieradło element damskiej bielizny. Podobnie jak dziewczęta, chłopcy również losowali spod poduszki karteczki z imionami. Zwyczaj Katarzynek zaczął zanikać już na początku XX wieku, obecnie raczej się go nie praktykuje.
A Wy znacie jeszcze jakieś andrzejkowe wróżby?
Bibliografia:
Hryń-Kuśmierek Renata, Śliwa Zuzanna, „Encyklopedia tradycji polskich”, Poznań 2000
Ogrodowska Barbara, „Polskie obrzędy i zwyczaje odroczne”, Warszawa 2004, 2012