Zwyczaje wielkopostne, czyli jak dawniej przeżywano Wielki Post?

Trwa Wielki Post. Czterdzieści dni przed Wielkanocą, czyli największym świętem chrześcijaństwa, wszyscy wierni starają się poprawić swoje życie. Ten czas zadumy i refleksji zmusza do zastanowienia się nad własnym postępowaniem, ulepszenia wielu aspektów życia  – nie tylko tego duchowego. A jakie zwyczaje wielkopostne praktykowali nasi przodkowie i w jaki sposób przeżywali oni przygotowania do święta Zmartwychwstania?

Wielki Post przypadał na czas trudnego na wsi przednówka, źródło: https://historiarabki.blogspot.com/

Polska postem stoi

Post i poszczenie ma w Polsce wielowiekową tradycję. Chyba każdy z nas słyszał historię o Bolesławie Chrobrym, który gorliwie zachęcał nowych chrześcijan do przestrzegania postów – zwłaszcza wybijając zęby tym, którzy jedli mięso w zakazane dni. To bardzo jaskrawy przykład, ale ukazuje wagę jaką przykładano niegdyś do „suszenia” – bo tak nazywano poszczenie.

Jeszcze w XIX wieku należało powstrzymać się od jedzenia pokarmów mięsnych i nabiału nie tylko w piątki oraz w trakcie Wielkiego Postu i Adwentu. Poszczono również przed większymi świętami w ciągu roku przez 5, 7 lub 9 dni, a w tygodniu w środy, wspomniany piątek oraz soboty. Łącznie w ciągu roku ci najbardziej skrupulatni pościli prawie przed 200 dni.

Długość Wielkiego Postu również ewoluowała. W VII wieku Kościół ustanowił sześciotygodniowy czas pokuty i postu – podobnie obchodzimy go obecnie. Jednak przez wieki liczba postnych dni zmieniała się. Apogeum przypadło w Polsce na wiek XIII, kiedy czas przedwielkanocnego umartwiania się trwał aż 70 dni, czyli prawie dwukrotnie dłużej niż dziś!

Wielki Post wpływał na wszystkie obszary życia człowieka, źródło: https://historiarabki.blogspot.com/

Post na talerzu, w sercu i wyglądzie

Postów było dużo stąd utrwalone w naszej kulturze były różne zwyczaje wielkopostne. W dni postne zmieniało się głównie menu – i tak przecież ubogie w znacznej części naszego kraju. Odmawiano sobie mięsa i tłuszczy zwierzęcych, niekiedy jajek, nabiału, cukru i miodu, a dania omaszczano olejem lnianym. Dodatkowo, czas postu przypada na czas przednówka, czyli okresu w roku, kiedy zeszłoroczne plony powoli się wyczerpują, a zamarznięta ziemia uniemożliwia rozpoczęcie prac rolnych. Co jedzono zatem w czasie postu? Zwykle były to kapusta, ziemniaki, karpiele, suszone śliwki oraz ryby, głównie śledzie. Przez czterdzieści dni na wiejskich stołach królował jednak żur. Wielkopostne menu nie było zatem zbyt urozmaicone.

Czas przygotowań do świąt Wielkiej Nocy był wypełniony pobożną modlitwą, źródło: https://topartgaleriasztuki.pl/

W Środę Popielcową milkły organy, zastępowane przez kołatki. Chowano na dno skrzyni skrzypce i inne instrumenty, a wesołe śpiewy zastępowano pobożną modlitwą i pieśniami wielkopostnymi. Milkł gwar, radosne zabawy, wybuchy śmiechu. Starano się, by czas przygotowań do Wielkanocy spędzać na refleksji i spokojnym kontemplowaniu ostatnich dni życia Chrystusa.

Zwyczaje wielkopostne obejmowały także strój. Nie godziło się w tym czasie ubierać w najstrojniejsze spódnice czy kolorowe chusty. Noszono ubrania w stonowanych kolorach, skromne i powściągliwe. Panny zamieniały czerwone wstążki na warkoczach na mniej krzykliwe odcienie, a kobiety ściągały korale ubierając je ponownie w dzień Zmartwychwstania.

Żur był główną potrawą Wielkiego Postu – jedzono go nawet codziennie! źródło: http://www.laliny.hekko24.pl/

Śródpoście, czyli oddech od wstrzemięźliwości

Jednak niecały czas trwania Wielkiego Postu był surowy i smutny. W każdą niedzielę pozwalano sobie na nieco lepsze posiłki – oczywiście z zachowaniem najważniejszych zasad postu. Natomiast w środę przypadającą dokładnie w połowie postu przerywano na moment powagę i zadumę. Półpoście lub inaczej śródpoście było hałaśliwym, wesołym dniem. Młodzi chłopcy biegali po wsiach z kołatkami i terkotkami, rozbijali gliniane garnki pełne popiołu przed drzwiami domów, zwłaszcza tam, gdzie mieszkały panny. Panował ogólny zgiełk i chaos. Kolejnego dnia jednak wszystko wracało do normy i w ciszy i spokoju czekano na Wielki Tydzień.

W połowie postu psoty uchodziły każdemu! źródło: http://potrawyregionalne.pl/

Bogate zwyczaje wielkopostne znikły w mroku dziejów wraz z kulturą ludową. Okres Wielkiego Postu obecnie nie jest widocznie różny od pozostałych okresów w roku. Warto jednak zapoznać się choćby z wielkopostnymi pieśniami ludowymi np. „Jest drabina do nieba”, które w wyjątkowy sposób opisują wydarzenia z życia Chrystusa.